ละครสด

ละครสด คือ ละครที่ผู้แสดงไม่ได้เตรียมฝึกซ้อมมาก่อน แต่คิดคำพูดและเหตุการณ์ต่าง ๆ ขึ้นเองเป็นเหตุการณ์เฉพาะหน้า ที่ผู้แสดงแต่ละคนไม่ทราบล่วงหน้ามาก่อนว่าเหตุการณ์นี้เกิดขึ้นจะลงเอยอย่างไร ผู้แสดงต้องใช้ไหวพริบปฏิภาณโต้ตอบรับ – ส่ง กันให้ละครดำเนินต่อ ๆ ไปได้จนกระทั่งจบ

การแต่งกายของการเล่นละครสดจะคล้าย ๆ กับการแต่งกายของละครชาตรี (เท่งตุ๊ก) ตรงที่มีชฎาครอบไว้บนศรีษะ แต่ละครสดนี้จะนุ่งโจงกระเบน ตัวพระจะสวมถุงเท้า ตัวนางอาจจะมีกำไลข้อเท้าคล้องอยู่ ใช้ผ้าหรือเข็มขัดรัดเอว (แก้ว ธรรมวิริยะ, 22 กรกฏาคม 2552)

ประโยชน์ของละครสด : ผู้แต่งได้ฝึกสมาธิมีปฏิภาณไหวพริบแก้ปัญหาเฉพาะหน้าได้ แนวทางในการแสดงละครสด ควรเริ่มด้วยการแสดงแต่กิริยาท่าทางไม่มีบทพูด (Mine Improvisation) หรือที่เรียกกันว่า "ละครใบ้" (Pantomime) เมื่อแสดงท่าทางแบบละครใบ้โดยไม่มีบทพูดแล้วจึงค่อย ๆ พัฒนาขึ้นมาให้มีบทสนทนาโต้ตอบอาจจะเริ่มจากบทสนทนาสั้น ๆ ก่อน แล้วค่อยขยายให้ยาวขึ้น

สถานการณ์ต่าง ๆ ที่อาจกำหนดขึ้นในการแสดงละครสด มีดังต่อไปนี้

(1) สถานการณ์ที่กำหนดให้เป็นตลาด มีตัวละครอันประกอบด้วยคนซื้อ คนขาย (พ่อค้า-แม่ค้า) ขโมย ตำรวจ เป็นต้น

(2) สถานการณ์ที่กำหนดให้เป็นสนามเด็กเล่น โดยมีตัวละครประกอบด้วยเด็ก ผู้ปกครอง เช่น พ่อ แม่ พี่ พยาบาล โดยสมมุติให้เด็กเล่นแข่งขันกันในสนามเด็กเล่น แล้วเกิดอุบัติเหตุหกล้มบาดเจ็บขาหัก เพื่อน ๆ ช่วยกันแก้ปัญหาด้วยการโทรศัพท์บอกพ่อแม่ พี่เลี้ยง หรือเรียกรถพยาบาลพาคนเจ็บไปส่งโรงพยาบาล

(3) สถานการณ์ที่กำหนดให้อยู่ในบ้าน มีตัวละครประกอบด้วยแม่และเด็กประมาณ 3-4 คน โดยกำหนดให้ภายในบ้านมีเด็กวิ่งเล่นกัน 3-4 คน อาจจะเป็นพี่น้องหรือเป็นเพื่อน แล้ววิ่งไปชนโต๊ะล้ม แจกันตกแตก เผอิญแม่กลับมาจึงดุว่าเด็ก ๆ แต่เด็ก ๆ เหล่านั้นต่างเอาตัวรอดถกเถียงกันโทษกันเอง เด็กดีจะสารภาพ แต่เด็กที่ชอบโกหกจะซัดทอดเพื่อน เพื่อให้ตัวเองพ้นผิด ในที่สุดแม่ก็ซักถามจนได้ความชัดเจน หาคนทำแจกันแตกมาลงโทษได้ (แสดงให้เห็นโทษของการพูดโกหก) (นวลจันทร์ ช่างเขียน และหทัยชนก พาญเมือง, 2546)

ผีหิ้ง

การเล่นผีหิ้ง ก่อนเล่นต้องเตรียมสถานที่ไว้พอสมควร บ้านต้องกว้างสามารถบรรจุญาติพี่น้องได้อย่างน้อยห้าสิบหรืออาจถึงหนึ่งร้อยคน มีหิ้งเหมือนหิ้งพระโบราณ กว้างราวหกสิบเซนติเมตร ยาวราวเจ็ดสิบเซนติเมตร สองข้างหิ้งต่อไม้ออกไปเหมือนกับงาช้าง เพื่อใช้แขวนสิ่งของได้ บนหิ้งจะมีขนมต้ม ขนมเทียน ขนมอื่น ๆ มากมาย มีเหล้ายาปลาปิ้งไก่หมูเป็ดครบถ้วน มีรูปช้าง รูปม้า แขวนให้เรียบร้อย (ยม หงส์บินและขวิก วรรณภักดี, 6 มีนาคม 2552)

คนทรงผี ต้องเป็นผู้หญิงในตระกูลนั้น แต่งตัวนุ่งโจงกระเบนใส่เสื้อแขนกระบอก มีผ้าพาดเฉียงที่ไหล่ ใช้ด้ายสีขาวเคียนรอบหัว ปักแซมด้วยดอกไม้รอบหัว ในมือถือจั่นหมาก โยงด้ายสีขาวลงมาจากหิ้ง นั่งพับเพียบ มีอาจารย์กำกับ หรือครูหมอผีเป็นผู้เชิญ สามารถเชิญผีได้ปีละหนึ่งครั้ง ครั้งละสิบสองผีหรือสิบสองครูเท่านั้น

ดนตรีประกอบ มีโทน กรับ ฉิ่ง ตีเป็นจังหวะ เช่นจังหวะ ปะ โท้น ๆ โท้น ปะ โท้น ๆ เป็นต้น

เพลงเชิญผีหิ้ง มีดังนี้

“เชิญเอ๋ยเชิญลง เชิญเจ้าทุกองค์เทวาดาล องค์ใดที่ศักดิ์สิทธิ์ ให้เนรมิตท่านลงมา ลงมาจะกินเอ๋ยเป็ด เสด็จลงมาจะกินไก่ ลงมาตระเว็ดเอ๋ยม้อย ให้ห้อยลงมาตระเว็ดใหญ่ ลงมาอยู่ริงเอ๋ยริง ให้วิ่งลงมาอยู่ไร่ ลงมาตามเทียนเอ๋ยหลัก ให้ปักลงมาตามเทียนชัย เร็ว ๆ เถิดหนาพ่อเอ๋ยแม่เอ๋ย เร็ว ๆ สักหน่อยว่า ขนมนมเนยก็แต่งไว้ องค์นี้จะขึ้นเอ๋ยไป องค์ไหนจะลงมา หน่วงหนักชักช้าไม่ว่ากะไร ระทวยแม่เอ๋ยระทอดเหมือนดังยอดแพงพวย เขาก็รำก็รำเอ๋ยด้วย ไม่งามไม่งามไม่รู้เลย ลุกขึ้นจะนุ่งเอ๋ยผ้า ลุกขึ้นจะทาน้ำมัน แป้งกระแจะจันท์แม่เอ๋ย น้ำมันเฉลิมน้ำมันแป้งทา”

เพลงส่งผี เมื่อผีหิ้งเข้าครบทั้งสิบสองครูแล้ว สุดท้ายของการเล่น คือ การส่งผี

“ส่งเอ๋ยมาส่งเจ้า ไปถึงต้นกระเบาใบดก ส่งไปให้พ้นป่ารก ไปถึงต้นตะบกตะแบกใหญ่”

“จะขอกล่าวถึงในขณะการเล่นผีหิ้ง เมื่อครูหมอเชิญผีเข้าแล้ว คนทรงผีก็จะลุกขึ้นเต้นรำเป็นจังหวะ ยืนขึ้นขนมนมเนย กินหมูเห็ดเป็ดไก่ ดื่มเหล้าที่อยู่บนหิ้งจนอิ่ม หรือกินนานพอสมควร แล้วล้มตัวลงบนตักของครูหมอผี ครูหมอจะใช้คาถาเป่ากระหม่อม ใช้ข้าวสารเสก คนทรงจะลุกขึ้นนั่งพูดจาถามไถ่สารทุกข์สุขดิบได้ ถามชื่อเสียงเรียงนาม ผีตาอะไร ผียายอะไร เมื่อตายไปแล้วมีความเป็นอยู่อย่างไร รับทุกข์ขนาดไหน สบายก็บอกว่าสบาย ไม่สบายเขาก็บอกว่าไม่สบาย รับโทษทัณฑ์อย่างไรเขาก็จะบอกมา”

“ถ้าเป็นผีพ่อ ผีแม่ เมื่อเห็นลูก ๆ มา เขาจะเรียกลูก ๆ ไปกอดไปรัด แล้วสั่งสอนให้ลูกหลานขยันหมั่นทำมาหากิน อย่าไปทำความชั่ว ถ้าทำชั่วแล้วตายไปจะลำบาก เช่น ลักขโมยสิ่งของผู้อื่น ตายไปแล้วถูกยมบาลลงโทษ ตัดมือตัดเท้าหนแล้วหนเล่าไม่รู้จักจบจักสิ้น”

“ผีตนที่หนึ่งออก ผีตนที่สองเข้า เรียงต่อไปจนครบทั้งสิบสองผี หรือสิบสองครู ผีแต่ละตน กริยาท่าทางไม่เหมือนกัน ถ้าเป็นผีผู้หญิง กริยาท่าทางจะกระมิดกระเมี้ยนเรียบร้อยคล้ายผู้หญิง แต่ถ้าเป็นผีผู้ชาย กริยาท่าทางจะขึงขังดุจผู้ชาย ในอดีตเป็นคนเช่นไร เมื่อตายไปก็จะแสดงออกเช่นนั้น คนเคยเรียบร้อยเมื่อมาเข้าผีหิ้งก็จะเรียบร้อย คนเคยพูดจาไพเราะ คนเคยพูดจาโผงผางเป็นนักเลง พอมาเข้าผีหิ้งก็จะพูดโผงผางเป็นนักเลงดังเดิม คนชอบกินเหล้าพอมาเข้าผีหิ้งก็จะฉวยขวดเหล้าดื่มหมดเป็นขวด ๆ เลยทีเดียว แต่ก็น่าแปลก คนทรงผีนั้นกินหมดทั้งเหล้ายาปลาปิ้ง หมูเห็ดเป็ดไก่ ขนมนมเนย กินเต็มที่แทบหมดทั้งหิ้ง คนกินขนาดนี้น่าจะอิ่มน่าจะเมามาย พอผีออกไปหมดแล้ว กลับหิวข้าวทันที ไม่อิ่ม ไม่เมาตรงนี้น่าคิดมาก” (พระครูธรรมสรคุณ, 2541, น.17)

“กำหนดการเล่นผีหิ้ง มักจะกำหนดเล่นกันยามกลางคืน ตั้งแต่เดือนห้าถึงเดือนหกของทุกปี บ้านที่มีผีหิ้งอยู่ เมื่อกำหนดวันเล่นแล้ว จะเริ่มส่งข่าวไปตามบ้านพี่น้องที่อยู่ไกล จะบอกข่าวถึงกันทุกคน คนที่อยู่ไกลจะเอาข้าวสารอาหารแห้งติดตัวไปด้วย เอาไปรวมกันที่บ้านเจ้าภาพ จัดงาน มีการหุงหากินอาหารร่วมกันหนึ่งวัน เหมือนวันรวมญาติปีละหนึ่งครั้งนับว่าเป็นประเพณีอันดีงามของชาวชอง เพราะญาติที่อยู่ไกลแสนไกลก็จะต้องบอกกล่าวถึงกันหมด อย่างน้อยครอบครัวหนึ่งต้องมีตัวแทนมาหนึ่งคนเสมอ ถ้าครอบครัวหรือญาติคนไหนที่ไม่มา ผีญาติที่เข้าทรงนั้น จะถามหา ถ้า ไม่พบจะถูกด่าทอทันที นี่เป็นความคิดนโยบายอันดีงามของชาวชองที่จะไม่ลืมญาติพี่น้อง”

จะมีการละเล่นในเวลากลางคืน มีการนำมาเล่นที่วัดตะเคียนทองในปี 2546 ซึ่งเป็นหิ้งของตระกูลยายออ น้ำมหาเจริญ (ฉัตรเงิน) หมู่ 3